Wolven in Duitsland

Op zoek naar wolven in Duitsland

Begin mei 2013 reisde EcoNatura, ter voorbereiding van een serie publieke wolvenlezingen voor Stichting Ark, naar de regio Lausitz en de deelstaten Brandenburg-Sachsen, in voormalig Oost Duitsland. Het doel was om inzicht te krijgen in het voorkomen van de wolf in relatie tot het landschap als habitat en de verhoudingen met mensen; als referentiebeeld. Tevens werd met cameravallen en sporenonderzoek getracht om wolven in beeld te krijgen.

Op zoek naar de wolf in de regio Lausitz in oost Duitsland, tegen de grens met Tsjechie.

Het landschap van Sachsen-Brandenburg

Sachsen-Brandenburg tussen Dresden en Berlijn bestaat voornamelijk uit golvend dekzandgebied met uitgesleten beekdalen. In de voormalige DDR is het gebied in hoge mate gebruikt voor bruinkoolwinning. Dit heeft diepe sporen in het landschap achtergelaten in de vorm van weidse afgravingen, meren, mijnbossen en spoorlijnen. Daarnaast zijn grote oppervlakten op de hoger gelegen zandgronden bebost met voornamelijk grove dennen. Tot op de dag van vandaag worden deze eentonige bossen benut voor intensieve houtwinning. Daarnaast is veel areaal ontgonnen voor grootschalige akkers en weiden – vroeger als onderdeel van de voormalige colgozen en de sovgozen – en gebruikt als militair oefenterrein. De jacht speelt traditioneel een belangrijke rol, en overal staan hoogzitten. Reeën, alleen of groepjes, zijn een algemene verschijning langs de bosrand of in het veld. Tussen de verspreide dorpen, stadjes, landbouwgebieden, liggen nog redelijk behouden natuurparels zoals beboste beekdalen, meertjes (teichen), loofbossen (oude eikenbossen), hoogvenen en heiden. Bekend is de natuur langs de rivier De Spree en zijn zijriviertjes. Het weidse landschap met verspreide nederzettingen geven vooral de indruk van rust en ruimte, en je kan er uren struinen zonder iemand tegen te komen. De natuur roept vergelijkingen op met het eertijdse cultuurlandschap van Nederland; dus zeker geen wildernis in strikte zin.

Tafeltje dekje voor de wolf in de wouden van Brandenburg-Sachsen. Door traditioneel jachtbeheer in combinatie met nog redelijk extensieve landbouw worden florerende populaties rood- of grofwild in stand gehouden.

Het bolwerk van de wolven in Duitsland

Samen met Fokko Bilijam heeft Erwin van Maanen van EcoNatura zeven dagen lang een serie cameravallen uitgezet, verspreid in de regio Lausitz, onder meer in de naaldbossen van de Lieberose Heide (voormalig militair terrein) en bij Trebendorf. In dit gebied ligt het bolwerk van de wolven in Duitsland met momenteel (vaststelling voorjaar 2013) in totaal 13 roedels (med. Vanessa Ludwig van Kontaktbüro Wolfsregion Lausitz), waarvan de territoria nauw aan elkaar liggen maar strikt gescheiden zijn. Elke roedel heeft een naam.

Het bolwerk van de wolven in Lausitz met 11 roedels (de stand op februari 2012). Bron: Kontaktbüro Wolfsregion Lausitz. De territoria – zo blijkt uit zenderonderzoek of telemetrie – zijn sterk van elkaar gescheiden en hebben ongeveer de dezelfde grootte (gem. 20,000 ha).

Wat meteen opviel bij het betreden van de bossen was de hoge dichtheid aan ‘wild’, vooral roof- en grofwild (ree, edelhert, damhert en wild zwijn). Daarnaast vonden we veel sporen van marters, vossen, dassen en wasberen. Tevens bleek aan de hand van diverse spraints die we onder bruggen vonden, dat de otter op veel plaatsen langs houtwalbeken voorkomt. In ons huurhuisje zat een nest steenmarters. Al deze dieren kregen we voor de camera, behalve de wolf. We zagen en hoorden veel vogels die in ons cultuurlandschap bedreigt zijn of verdwenen, waaronder de wielewaal, veldleeuwerik en de nachtegaal. In het voorjaar foerageren op de akkers door de hele regio groepjes met kraanvogels. Verder zijn vogels als buizerd, rode wouw, zwarte wouw, zwarte specht, groene specht, bosuil, kerkuil, appelvink, goudvink, gekraagde roodstaart, tapuit en de raaf er algemene verschijningen. Langs de meren van de voormalige bruinkoolwinningen kun je zeearenden, visarend, nachtzwaluw en oehoe ontmoeten.

Leefgebieden van de wolf in Lausitz onder de rook van zware industrie: in uitgestrekte akkers met grove den (linkerfoto), voormalige bruinkoolwinningen (rechterfoto) en militaire oefenterreinen.

Nieuwsgierige wolven

Samen met Stephan Kaasche en zijn speurhond Bobby gingen we op zoek naar wolven in een groot bosgebied en voormalig bruinkoolwinningsgebied (Tagebau) bij Hoyerswerda. Stephan verteld ons dat het gebied jaren geleden te koop werd aangeboden aan de Deutsche Bund, een natuurontwikkelingsorganisatie. Maar door de bombarie die ontstond door het overenthousiasme van deze ‘Grünen’ en de argwaan van lokale mensen, is het uiteindelijk aan een particuliere bosbouwondernemer verkocht. Het gebied is groots en verlaten, en mensen komen er amper. Vroeger mocht je er niet komen vanwege gevaren en dat speelt nog steeds in de gedachten van mensen, volgens Stephan. Al snel vind Bobby een wolvenkeutel langs een bospad.

Stephan Kaasche met zijn hond Bobby van Wolfswandern laat ons diverse sporen van wolven in een voormalige bruinkoolwinning bij het plaatsje Lohsa zien. Linkerfoto: een keutel op een bospad. Rechterfoto: wolvenprent in het zand.

Stephan vertelt ons over de methode om het spoor zorgvuldig vast te leggen, met een meetlat en fotografie van de situatie. Stephan heeft al meermaals wolven gezien. Een leuke anekdote is dat hij en zijn hond Bobby een keer werden achtervolgd door een wolf. Bij omkijken verschool de wolf zich even, om vervolgens de achtervolging weer in te zetten. Stephan denkt dat wanneer je vaak met een hond in een bos met wolven loopt, dat wolven dan nieuwsgierig worden naar die ene indringer; vooral jonge wolven kunnen nieuwsgierig zijn. De afgelopen tijd zijn er in de regio meer meldingen van wolven die hun schuwheid ten aanzien van mensen lijken te verliezen en een enkel roedel heeft zich zelfs gevestigd op een beboste heuvel in een ‘druk’ recreatiegebied bij het stadje Spremberg. Toch is er al die tijd niemand door een wolf aangevallen. Vrijwel alle bewoners hebben “nog geen wolf gezien”, maar soms wel gehoord. Verderop langs het meer vinden we nog meer wolvenkeutels en voetprenten bij een dood wild zwijn (→ meer over sporen van wolven). Een tiental zeearenden en enkele raven vliegen op wanneer we het kadaver benaderen.

Uitgestrekt en rustig leefgebied voor de wolf rond een groot meer in een ‘Tagebau’ bij Lohsa. Linkerfoto: Door instortingsgevaar komen er weinig mensen. Rechterfoto: een juveniele zeearend.

De aanwezigheid van wolven is maar voor een deel bekend bij de bevolking. De meningen erover verschillen van onverschillig tot enige angst. Een oud grenswachter uit de DDR-tijd verteld dat er al langer wolven in het gebied aanwezig zijn, al sinds de midjaren ‘70 van de vorige eeuw. Toen waren grote delen van het grensgebied met voormalig Tsjecho-Slowakije ontoegankelijk en verlaten als bewaakt en militair oefenterrein. Enkele wolven werden er getolereerd, maar daarbuiten vervolgd. Formeel is de laatste wolf in Duitsland (Der Tiger von Sabrodt) in 1904 in het bos van Hoyerswerda (Sachsen) afgeschoten. Bij het doden van de laatste wolf werd in Duitsland veelal ook een gedenkmonument opgezet. Pas in 2001 werd de vaste aanwezigheid van wolven in de Lausitz-regio en voor Duitsland weer formeel vastgesteld.

Eenzame wolf op een Tagebau in Lausitz. Foto: met dank aan Stephan Kaasche.

Komst van de wolf naar Nederland?

Pas in het voorjaar 2002 van, 12 jaar na de eenwording van Duitsland, werd overduidelijk dat de wolf vaste voet aan de grond had gekregen in dit deel van Duitsland; mid-jaren ’90 waren er echter al wel incidentele waarnemingen op de Muskauer Heide. Het begon met de predatie van enkele schapen bij een schaapsherder. De media schonk er veel (negatieve) aandacht aan; oude vooroordelen kwamen weer naar boven. Gesa Kluth en Ilka Reinhardt – beide biologen van het tegenwoordige Wildbiologische Büro Lupus – namen de taak op zich om de situatie te kalmeren, voorlichting te geven en onderzoek naar de wolven uit te voeren; onder meer het monitoren van gezenderde wolven. In 2003 werd voor het eerst voortplanting voor het Neustädter roedel vastgesteld. Hierbij bleek het te gaan om een kruising tussen een herdershond en de wolvin. De hybride jongen moesten uiteindelijk worden weggevangen.

De wolven van Lausitz stammen van Poolse wolven af, mogelijk van een roedel uit de omgeving van Poznan. Jonge dieren uit het bolwerk in Lausitz trekken vervolgens honderden kilometers ver weg op zoek naar nieuwe leefplekken, in alle windrichtingen. Zwervende wolven in Duitsland zijn echter al sinds 1945 bekend; toen al dicht bij onze grens. Steeds meer wolven trekken vanuit Lausitz westelijk en naderen steeds dichter onze grenzen, vooralsnog eenzame individuen, die mogelijk een nieuwe roedel kunnen stichten met individuen uit populaties in het zuiden van Frankrijk, uit Italië of oostelijker uit de Karpaten. Op 27 augustus 2011 werd hoogstwaarschijnlijk een wolf door meerdere mensen gezien en vastgelegd bij Duiven in Gelderland (lees meer). Het dier leek behoorlijk gedesoriënteerd te zijn tussen de autoshowrooms langs de A12. Daarna werd niets meer van het dier vernomen. Mogelijk was ook de ‘Waaslandwolf’ of ‘Isegrim’ in Zeeuws Vlaanderen – eerder in 2000 – een heuse wolf in ons land. Begin april 2013 werd bij het Duitse Meppen, op een militair oefenterrein, ongeveer vijftien kilometer van de Nederlandse grens bij Emmen (Drenthe), een wolf met een cameraval vastgelegd. Ook in de regio Emsland bij Osnabrück en in Wallonië zijn onlangs wolven gezien en gefotografeerd.

Zijn er al wolven in Nederland? Eenzame wolven zijn zeer heimelijk en moeilijk te traceren. Linkerfoto: een vermoedelijke wolf bij Duiven, Gelderland, op 27 augustus 2011 (met dank aan Desiree Versteeg). Rechterfoto: wolf bij het Duitse Meppen vlakbij bij Emmen in Drenthe, voorjaar 2013 (bron onbekend).

De meeste dieren die deze kant opkomen zijn waarschijnlijk diaspora uit de Lausitz-populatie, zoals de wolf die eind vorig jaar dood in noord Denemarken is gevonden; deze had een afstand van minstens 850 km afgelegd. Toch komen er ook wolven van verder weg. Zo bleek een wolf die “per ongeluk” door een jager in het Westerwald bij Koblenz was doodgeschoten een Italiaanse te zijn. Het zal echter nog jaren duren voordat het eerste wolvenpaar elkaar vindt op Nederlandse bodem en dan is het de vraag of daar een roedel uit voorkomt en of er voldoende ecologische draagkracht is voor meerdere roedels.

In Nederland werkt Alterra samen met Stichting ARk/Wolven in Nederland en de Universiteit van Tilburg momenteel aan een maatschappelijk gedragen en juridisch gestaafd “wolvenplan”, dat in jaar 2013 zal worden vastgesteld.

Over mensen en wolven

Inmiddels zijn de gemoederen rond de wolven in Lausitz bedaard. Stephan verteld dat schadepreventie vruchten heeft afgeworpen. Draagbare elektrische hekwerken goed op spanning – eventueel met afschrikkende vlaggetjes (fladry in het Engels of fladders in het Nederlands) – zijn behoorlijk effectief in het buiten houden van wolven Speciale herdershonden – zoals de Italiaanse Maremma’s of Pyreneese schapenhonden- die in de schaapskudde opgroeien en zich fel op een wolf richten, kunnen additioneel worden ingezet. Het onderhoud van deze honden is echter kostbaar en door ‘ongebruik’ en doorfokken kan de felheid om een schapenkudde te verdedigen er uit zijn. Daarnaast neemt een goede compensatieregeling voor onverhoopt verlies van landbouwhuisdieren veel zorg en heibel weg. Een voortvarende samenwerking en coördinatie tussen lokale overheden, natuurbeschermingsorganisaties, politie en een belangrijk deel van de jagers en boeren is onontbeerlijk bij het afweren en mitigeren van problemen met wolven. Publieksvoorlichting en educatie is eveneens van blijvend belang en wordt bevorderd door het Kontaktbüro Wolfsregion Lausitz en Wolfwandern.

Leven als een wolf in Duitsland

De wolven in Lausitz hebben een ‘goed leven’. Ze profiteren van de uitgestrekte en dichte productiebossen en militaire oefenterreinen, en jagen achter deze coulissen met gemak op het vele roodwild (vooral reeën). Ze hebben beschikking tot veel wilde prooidieren, rust en ruimte en zijn beschermd; de vier voornaamste ecologische randvoorwaarden voor vestiging en overleving. Soms komt het tot een conflict met mensen wanneer wolven zich vergrijpen aan een schaap of kalf. Een enkele keer verongelukt een wolf in het verkeer. En nog steeds zijn er lieden die op een wolf schieten als ze het dier in het vizier krijgen; helaas ook in Lausitz, zo bleek onlangs bij autopsie van een oud wolfenwijfje.

Terug bij ons huurhuisje bij Golßen – 80 km noordwest van de kern van het wolvengebied in Lausitz- gaan we op zoek naar ‘onze’ wolf, want in de bossen rondom moeten toch ook wolven voorkomen. Het dichtstbijzijnde bekende roedel leeft op de Lieberose Heide, ca. 40 km oostelijk. Het zou hier best kunnen gaan om pionierende enkelingen die nu nog heimelijk ronddolen? Een bewoner verteld ons namelijk dat ’s de laatste tijd ’s nachts de honden fel aanslaan in het dorp. Langs de rand van een zandige brandgang door een bos in de buurt vinden we het kadaver van een jong wild zwijn, met……mogelijk een wolvenkeutel ernaast.